Afkomstig van het Latijnse concept dialŏgus (dat op zijn beurt is afgeleid van een Grieks woord), beschrijft een dialoog een gesprek tussen twee of meer individuen, die hun ideeën of genegenheid op een alternatieve manier uiten om van positie te wisselen. In die zin is een dialoog ook een gesprek of contact dat ontstaat met als doel tot overeenstemming te komen.
Een voorbeeld van deze betekenis van het woord in kwestie zou de betekenis kunnen zijn die we hieronder uiteenzetten: “De leiders van de twee belangrijkste politieke partijen in het land gingen een intense dialoog aan om te proberen een oplossing te vinden en zo een overeenkomst tot stand te brengen met als doel verbetering van de economische situatie ”.
Anderzijds kan de dialoog worden beschreven in het kader van een literair werk, in proza of vers, waarin een gesprek wordt opgezet of er controverses ontstaan tussen twee of meer personages. Het wordt gebruikt als een tekstuele typologie in de literatuur wanneer twee karakters verschijnen die gebruik maken van diegetisch discours en optreden als gesprekspartners.
Op dit literaire gebied moeten we het bestaan onderstrepen van een auteur die de dialoog tot een genre heeft gemaakt. Dit is niemand minder dan de Griekse filosoof Plato die een interessant werk heeft dat in vier categorieën is ingedeeld op basis van de fase van zijn leven waarmee ze overeenkomen.
Zo zouden in de eerste plaats de Socratische dialogen zijn die de teksten zijn die hij tijdens zijn jeugd maakte en die zich richten op ethische vragen. Op de tweede plaats staan de overgangswerken die om politiek draaien, en de derde categorie komt overeen met de kritische dialogen die tijdens zijn volwassenheid werden gevoerd en die worden gekenmerkt door het feit dat hij praat over mythen en ideeën.
Ten slotte is de vierde categorie degene die de zogenaamde ouderdomsdialogen omvat. Daarin roept hij niet alleen vragen op die al protagonisten waren van eerdere werken, maar kiest hij ook voor het aanpakken van nieuwe onderwerpen zoals geneeskunde en ook de natuur.
Evenzo mogen we niet vergeten dat door de geschiedenis heen veel schrijvers de term dialoog hebben gebruikt om titels te noemen waarin ze zelf 'converseren' met belangrijke personages of met bepaalde elementen van ons dagelijks leven. Dit zou bijvoorbeeld het geval zijn voor Victoria Ocampo met Dialoog met Borges of Gianni Vattimo met Dialoog met Nietzsche .
In zijn meest voorkomende gebruik is dialoog een vorm die aanwezig is in zowel mondelinge als schriftelijke verhandelingen waarbij twee of meer mensen met elkaar communiceren. Het is een geldige en geschikte bron voor het uitwisselen van ideeën op welke manier dan ook, direct of indirect.
Dialoog kan zowel een vriendelijk gesprek als een gewelddadig argument zijn. In ieder geval wordt over dialoog vaak gesproken als een uiteenzetting en gedachtewisseling waarbij de standpunten van de gesprekspartner worden aanvaard en de deelnemers bereid zijn hun eigen standpunten aan te passen. Daarom is er consensus over de noodzaak van dialoog op bijvoorbeeld politiek terreinen.
Er wordt gezegd dat de wil tot macht en autoritarisme de neiging hebben om dialoog uit te sluiten, te doen alsof de waarheid de enige geldige is en de meningen van tegenstanders in diskrediet te brengen, in een poging de dominantie ervan te versterken.
Een echte dialoog probeert de waarheid te zoeken en kennis te bevorderen zonder vooroordelen, in tegenstelling tot retoriek die probeert te overtuigen en te overtuigen door een mening te manipuleren.